Ödüllendirmenin Ölümcül İkilemi: Ödül Vermek İçsel Motivasyonu Öldürür mü?

Motivasyon alanında çalışan önemli bir araştırmacı olan Edward L. Deci, yıllar süren araştırmalarında şu durumu gözlemlemişti: Bireylerin bir konudaki içsel motivasyonları, kendilerine dışsal ödüller (para, hediyeler, övgüler gibi) verildiğinde zayıflamaktadır. (İçsel motivasyon, bir bireyin bir işi yapma konusunda duyduğu içsel tatmin ve zevktir.) Bu duruma “overjustification effect” adı verilmektedir. Yani, içsel olarak motive olmuş bir eylem dışsal bir ödülle desteklendiğinde, birey bu eylemi yapma nedenini ödüle bağlamaya başlamakta ve bu da içsel motivasyonunu zayıflatmaktadır. Bu durum eğitim, iş ve spor alanında çalışan pek çok insanı ilgilendiren önemli bir konudur. Edward L. Deci, Richard Flaste ile birlikte kaleme aldıkları Yaptıklarımızı Neden Yapıyoruz? adlı ilgi çekici kitabında bu teorisini araştırmalarla desteklerken, aşağıdaki şu hikayeyle basit bir şekilde açıklamaktadır.

Terzi ve Kabadayılar

Bir grup yobaz, ana cadde üzerinde terzi dükkanı açan bir Yahudi’yi kentten kovmak için terziyi sürekli taciz eden birkaç zorba gönderir. Bu kabadayılar terziyle alay etmek için her gün çıkıp gelirler. Durum ümitsiz olsa da terzi kurnazdır. Bir gün bu serseriler geldiğinde her birine çabaları için onar sent verir. Sevinen kabadayılar bağıra bağıra hakaretlerini sıralayıp giderler. Ertesi gün yine bağırmak için geri dönüp on sentlerini beklerler. Ama terzi sadece beş sente gücünün yeteceğini söyleyip her birine beşer sent uzatır. Biraz hayal kırıklığına uğramalarına rağmen beş senti kabul edip alaylarını ederek oradan ayrılırlar. Ertesi gün yine gelirler, terzi onlar için sadece bir senti olduğunu söyleyip elindekileri uzatır. Öfkelenen kabadayılar, bir sent için zamanlarını harcamayacaklarını söyleyerek terziyi rahat bırakırlar. Böylece terzi için her şey yoluna girer.

Bu hikaye, ödüllerin içsel motivasyonu nasıl öldürebileceğinin güzel bir örneğidir. Başlangıçta kabadayılar, içsel olarak motive olmuş şekilde, terziyle alay etmekten keyif almışlardı. Ancak, terzi onlara ödül vermeye başladığında, bu faaliyetlerinin nedeni değişmiş oldu. Artık alay etmekten zevk aldıkları için değil, para kazanmak için bu işi yapar hale gelmişlerdi. Parasal ödüller azalıp tamamen kesildiğinde, alay etmeyi de bıraktılar.

Yaşamınız boyunca sadece keyif aldığınız için yaptığınız şeyleri bir düşünün. Her şey olabilir, hobileriniz veya geliştirdiğiniz bir beceriyle ilgili basit uğraşılar. Bunlar için eğer para almaya başlasaydınız acaba gerçekten de aynı şevk ve azimle bu çalışmanıza devam eder miydiniz? Başlarda belki ama sonrasında içsel motivasyonun yerini para ödülünün alması daha muhtemel olacaktır. Ve sonunda para almadığınız için buna yeterince motive olmadığınızı veya fazla istek duymadığınızı fark edecektiniz. Geçmişte bunu belki de deneyimlediniz ve yaşadığınız bu duruma hiçbir anlam veremediniz. İşte şimdi her şey yerine oturmuş olabilir.

İçsel Motivasyonun Korunması İçin Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar

Günümüz yaşamında elbette para ve diğer dışsal faktörler bir şeye motive olmamızda etkili araçlardır. Ancak önemli olan bu değil. Asıl önemli şu sorunların yanıtları olmalı: Para alırken de içsel motivasyonumuzu güçlü tutmayı nasıl başarabiliriz? İnsanları paraya bağımlı kılmadan yaptıkları işten veya görevden keyif almalarını nasıl sağlayabiliriz? Elbette bu sorunların yanıtlarını bulmak başka bir yazının konusu olabilir. Ve soruları kendimize yöneltip bireysel cevaplarını bulmak daha doğru olabilir. Genel anlamda içsel motivasyonu nasıl koruyabiliriz, şimdi onlara bir göz atalım.

Anlam ve Amacı Vurgulamak: Araştırmalar bireylerin yaptıkları işin anlamlı ve önemli olduğunu hissettiklerinde daha yüksek bir içsel motivasyona sahip olduklarını gösterir. Anlam ve amaç, bireylerin içsel olarak motive olmalarını sağlar, çünkü yaptıkları işin daha büyük bir değer taşıdığını bilirler. Buna göre, bireylerin görevlerini daha büyük bir amaçla ilişkilendirmelerine yardımcı olun. Örneğin, bir projede çalışırken bu projenin topluma nasıl katkıda bulunacağını açıklamak, bireylerin motivasyonunu artırabilir.
Otonomi Sağlamak: Otonomi, yani özerklik içsel motivasyon için kritik bir etkendir. Otonomi, bireylerin kendi kararlarını verebilmelerini ve kendi yollarını çizebilmelerini sağlar, bu da içsel tatmin ve bağlılığı artırır. Buna göre, bireylere işlerini nasıl yapacakları konusunda özgürlük ve esneklik tanıyın. Kendi kararlarını verebilecekleri ve sorumluluk alabilecekleri bir ortam yaratın.
Gelişim ve Ustalık Fırsatları Sunmak: Bireyler yeni şeyler öğrenme ve ustalık kazanma fırsatları bulduklarında daha yüksek içsel motivasyona sahip olurlar. Gelişim fırsatları, kişilerin kendilerini değerli ve yetkin hissetmelerine yardımcı olur. Örneğin eğitim ve gelişim programları sunarak bireylerin sürekli olarak kendilerini geliştirmelerini destekleyebilirsiniz. Onlara zorlayıcı ama ulaşılabilir hedefler verin, böylece sürekli bir ilerleme ve başarı hissi yaşayabilsinler.
Geri Bildirim Vermek: Yapıcı ve motive edici geri bildirimler içsel motivasyonu artırabilir. Geri bildirimler, bireylerin kendi performanslarını anlamalarına ve geliştirmelerine yardımcı olur, bu da içsel tatmini artırır. Buna göre geri bildirimlerin ödül veya ceza olarak değil, gelişim odaklı olarak sunulması önemlidir. Bireylere neyi iyi yaptıklarını ve nerelerde gelişim gösterebileceklerini açıklayın, böylece kendilerini daha motive hissedeceklerdir.
Destekleyici Bir Çevre Yaratmak: Destekleyici bir çevre içsel motivasyonu güçlendiren önemli bir faktördür. Bireylerin kendilerini rahat ve desteklenmiş hissettikleri bir ortam, içsel motivasyonun sürdürülmesine yardımcı olur. Bireylere duygusal ve sosyal destek sağlayan bir çalışma veya öğrenme ortamı yaratmak önemlidir. Takdir edildiğini ve değer verildiğini hisseden bireyler, yaptıkları işten daha fazla zevk alır ve daha motive olurlar.

Sonuç olarak Deci’nin teorisine göre insanlar dışarıdan motive edilen pasif canlılar değil, kendilerini motive edebilen son derece aktif canlılardır. Onları motive etmek için kullanılan ödüller kısa vadede performansı artırabilse de uzun vadede kendine bağımlı kılmakta ve içsel motivasyonu zayıflatmaktadır. Bu yüzden, özellikle öğrenme, yaratıcılık ve problem çözme gibi içsel motivasyon gerektiren alanlarda, dışsal ödüllerin dikkatle kullanılması gereklidir. Bireylerin uzun vadede daha mutlu hissetmeleri ve daha kalıcı performanslar sergileyebilmeleri için içsel motivasyonlarını korumaya ihtiyaçları vardır. Dolayısıyla hem kendilerini hem de sorumlu oldukları kişileri ödüllendirirken bu bilgiyi dikkate almalarında faydalı olacaktır.

Kaynak: Edward L. Deci ve Richard Flaste (2023) Yaptıklarımızı Neden Yapıyoruz? (Çev. Selda Arit) İmge Kitabevi Yayınları, İstanbul