Motivasyon Kuramlarının Sınıflandırılması

Çoğu çağdaş motivasyon görüşlerinin temelinde Hedonizm Prensibi (ilkesi) yatmaktadır. Bu prensibin izleri eski Yunan filozoflarına kadar uzanmaktadır (Ayrıca örneğin; J. S. Mill ve J. Bentham gibi İngiliz faydacılarının yazılarına). Hedonizmin temelinde, davranışın zevke yöneleceği ve acıdan kaçınacağı varsayımı bulunmaktadır. İnsanların alternatif olasılıklar arasından seçimler yaptığı her durumda, hareketin yönü, zevki maksimize etmeye ve acıyı minimize etmeye yönelecektir (Vroom, 1964; 9).

Hedonistik varsayım deneysel bir içeriğe sahip değildir ve test edilebilir bir özellik göstermemektedir. Dolayısıyla motivasyon çalışmaları, hedonizm içinde yer alan deneysel içerikteki boşluğu doldurmaya geniş şekilde yönelmektedir. Hedonistik doktrinde insanların, belirli sonuç şekillerini maksimize edecek (ödüller, tatmin ediciler, pozitif koşullandırmalar vb.) ve diğer sonuçları minimize edecek (cezalar, hoşnutsuzluk yaratıcılar, negatif koşullandırmalar) şekillerde davrandığı varsayılmaktadır (Vroom, 1964; 10). Hemen hemen tüm modern motivasyon kuramları insanların davranışlarını, zevkli bulduğu sonuçlara yönelttiğini ve de hoş olmayanlardan uzak tuttuğunu varsaymaktadır. Modern kuramların çoğu hedonizmin bu döngüselliğinin üstesinden gelmeye çabalamaktadır (Lawler, 1973; 5).

Herhangi bir motivasyon kuramı bireylerin sergiledikleri davranışların nedenleri ile bu davranışa neden olan süreçleri açıklamaya çalışmaktadır. Pek çok kuram genellikle her ikisinden ziyade biri üzerinde daha güçlü şekilde odaklanma eğilimi göstermektedir (Tosi vd., 1990; 268). Motivasyon kuramları gereksinim-kapsam (need-content) kuramları ve süreç (process) kuramları olmak üzere iki kısımda incelenebilmektedir.

Gereksinim kuramları, insanların güdülerini ve bunların göreli güçleri ile insanların bu güdüleri tatmin etmek için peşine düştüğü hedefleri tanımlamakla ilgilidir. Yani kapsam/gereksinim kuramları, gereksinimlerin doğasına ve insanları neyin güdülediğine önem vermektedir (Mullins, 2002; 426).

Kapsam-gereksinim (content-need) kuramları genel olarak, Maslow’un İhtiyaçlar Hiyerarşisi kuramı Alderfer’in E.R.G Kuramı, Herzberg’in Çift-faktör Kuramı, Murray ve McClelland’ın Öğrenilmiş Güdüler Kuramı’nı kapsamaktadır.

Süreç kuramlarına göre gereksinimler bireyi davranışa sevk eden faktörlerden sadece biridir (Koçel, 2001; 517 içinde Stoner, 1978; 406). Süreç kuramları araştırmalarında güdüleme olgusunun içerik, yani enerjiyle ilgili kısmı üzerinde durmamakta bunları var olarak kabul etmektedir (Tınar, 1988; 9). Ayrıca ihtiyaçlar oldukça kişiselleşmiştir ve her bir kişi için zamanla değişim gösterebilmektedir. Dolayısıyla süreç kuramları, bu güdülerin gücünü etkileyen olaylar üzerine daha güçlü bir şekilde durarak, bir güdüyü belirli bir davranış örüntüsüne dönüştüren zihinsel süreçler üzerine odaklanmaktadır (Rollinson ve Broadfield, 2002; 203). Süreç kuramları motivasyon yaratan dinamik değişkenler arasındaki ilişkiyi tanımlamaya çalışmaktadır. Bu kuramlar davranışın daha çok nasıl başlatıldığı, yöneltildiği ve sürdürüldüğü ile ilgilidir. Süreç kuramları gerçek motivasyon sürecine önem vermektedir (Mullins, 2002; 426).

Süreç kuramları, genel olarak, Vroom ve Porter-Lawler’ın Beklenti Kuramları, Adams’ın Eşitlik Kuramı, Locke’un Amaç Saptama Kuramı, Heider ve Kelley’in Nedensellik Yükleme/Atfetme Kuramı’nı kapsamaktadır.

Kapsam kuramları bazı süreçsel eğilimler taşıyan özellikleri taşımaktayken, aynı şekilde süreç kuramları da bazı içeriksel boyutları içerebilmektedir. Bununla birlikte motivasyon konusunda belirli bir formülasyona gidebilmek açısından ihtiyaç ve süreç şeklinde bir ayrımına gitmek gerekmektedir (Tosi vd., 1990; 269). Sonuç olarak ihtiyaç ve süreç kuramları, birbirine karşıt olmaktan ziyade tamamlayıcı bir özellik göstermektedirler (Johns ve Saks, 2001; 137).

Tayfun Topaloğlu

Yazarın Tüm Yazıları